Motyle – liście, motyle – osy

Mimetyzm polega na upodabnianiu się gatunków do elementów środowiska, dzięki czemu organizmy te są mniej narażone na ataki drapieżników. Cel ten, osiągany jest poprzez:

• ubarwienie (ubarwienie ochronne, ubarwienie kryptyczne), które może być stałe (np. szary deseń na skrzydłach ciem), zmienne sezonowo (np. ubarwienie letnie i zimowe), zmienne wraz z rozwojem organizmu (np. inne ubarwienie gąsienic, inne osobników dorosłych) lub dostosowujące się do wyglądu środowiska (niektóre owady zmieniają barwę w zależności od koloru otoczenia);
• pokrój ciała (podobieństwo kształtu ciała do liścia, gałązki);
• zachowanie (znieruchomienie w wypadku niebezpieczeństwa).

Najczęściej te sposoby ochrony występują łącznie, np. ubarwienie ochronne razem ze znieruchomieniem.

Ubarwienie kryptyczne motyli upodabnia te owady do różnych, nieruchomych elementów otoczenia - liści, kory, skal, ptasich odchodów. Rysunek ochronny na skrzydłach wielu motyli daje złudzenie przestrzennej struktury, choć sama powierzchnia skrzydeł jest plaska (jest on stereomorficzny). Dzięki czemu skrzydła motyli doskonale zlewają się z naturalnym, trójwymiarowym tłem (np. korą drzew).  Te modyfikacje wyglądu, upodabniające organizm do elementów otoczenia były jednymi z ważniejszych argumentów potwierdzających teorię ewolucji. Spośród danej populacji przeżywały i rozmnażały się tylko te osobniki, które w doskonalszy sposób potrafiły się ukryć przed drapieżnikami. Kamuflaż kolejnych pokoleń stawał się coraz lepszy. Ubarwienie kryptyczne jest skuteczne jedynie gdy owad pozostaje w bezruchu i przybiera pozę upodabniającą go do otoczenia.

Przykładem ubarwienia kryptycznego są np skrzydła latolistka cytrynka (Gonepteryx rhamni), które przypominają młode liście drzew. Skrzydła sówek Moma alpium lub Staurophora celsia do złudzenia przypominają porosty spotykane na korze drzew. Taki deseń skrzydeł zwiększa szansę przeżycia danego osobnika. „Niewidzialny” motyl nie zostanie zjedzony.

Czy potrafisz dostrzec motyla na tym zdjęciu?

Ubarwienie kryptyczne powszechnie występuje u gąsienic motyli. Gąsienice miernikowców aby ukryć się przed wzrokiem ptaków upodobniły swój wygląd do kory gałązek. Również ich budowa wewnętrzna, w tym układ mięśni, dostosował się do przybierania określonych pozycji ochronnych. Dzięki nim wyprostowane, nieruchome ciało gąsienicy do złudzenia przypomina niewielki patyczek.

Ubarwienie odstraszające to ubarwienie ciała złożone z kontrastowych, jaskrawych wzorów, zasłoniętych w stanie spoczynku ubarwieniem ochronnym, które ukazywane są w przypadku zagrożenia.

Wiele gatunków owadów, w tym również motyli podczas zagrożenia przyjmują charakterystyczną pozę, odsłaniającą jaskrawo zabarwione części ciała. Niektóre ćmy np. szewnica miętówka, odwraca się na grzbiet, ukazując żółto zabarwiony odwłok i czarne odnóża. Z kolei zawisak - nastrosz półpawik, unosi przednie, pokryte szarym deseniem skrzydła, odsłaniając tylne, różowe, na których znajdują się wyraźne, szaroniebieskie oka. Ukazany gwałtownie rysunek działa odstraszająco na drobne ptaki owadożerne.
Podobne zachowanie cechuje rusałkę pawika. Zaniepokojony motyl ukazuje dwie pary jaskrawych plam w kształcie oczu, które zdobią wierzchnią stronę skrzydeł. Podczas spoczynku motyle składają pionowo skrzydła, których spód ma zabarwienie ochronne.
Pewne zachowania obronne wykazuje również niepylak apollo, który podczas zagrożenia, ukazuje znajdujące się na tylnym skrzydle czerwone „oka” wydając przy tym charakterystyczny szelest.  Generalnie ubarwienie odstraszające jest charakterystyczne dla wielu gatunków motyli np.: lotnicy zyski, pawicy gruszówki, garbówki, wstęgówek.

Ubarwienie ostrzegawcze (aposematyczne) to ubarwienie ciała w postaci wzoru złożonego z jaskrawych, kontrastowych barw. Ubarwienie aposematyczne jest charakterystyczne dla gatunków trujących lub posiadających jakąś skuteczną broń (np. żądło). Taka kolorystyka stanowi ostrzeżenie dla drapieżników. Mówi:”Nie jedz mnie – potrafię się bronić!'. W świecie motyli ubarwienie ostrzegawcze jest charakterystyczne dla kraśników, których ciała zawierają trujące związki (cyjany), a także dla przezierników – skutecznie upodabniających się do os (porównaj z mimikrą).

Inną strategią zmylenia drapieżnika jest mimikra, czyli upodabnianie się bezbronnych gatunków do gatunków trujących bądź posiadających żądła. Bardzo często odpoczywający na pniu topoli osiki szerszeń, może okazać się tak naprawdę przeziernikiem osowcem – bezbronnym motylem w groźnym przebraniu.
W Polsce występuje ponad 30 gatunków przezierników (Sesiidae). Są to ćmy, które nie tylko latają w największe upały ale również do złudzenia przypominają osy lub inne błonkówki. Gąsienice większości gatunków przezierników żyje wewnątrz łodyg roślin powodując nieraz znaczne szkody. Oprócz przezierników do os upodobniły się również dwa gatunki zawisaków (zobacz: Gąsienice jak żmije).